नेपालका चर्चित १० शिव मन्दिर र तीर्थस्थल

प्राचीन समयदेखि नै नेपालमा थुप्रै धार्मिक स्थलहरू रहेको पाइन्छ । गोसाईकुण्ड, बराहक्षेत्र, स्वर्गद्वारी, मुक्तिनाथ, पशुपतिनाथ जस्ता धार्मिक दृष्टिले अति महत्वपूर्ण रहेका तीर्थ स्थलहरू नेपालमै अवस्थित छन् ।

अझै भन्नु पर्दा नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा भगवान शिवका थुप्रै मठ, मन्दिर र तीर्थ स्थलहरू रहेका छन् । शिवलाई देवताहरूको पनि देवता अर्थात् महादेव भनेर चिनिन्छ । महादेव, आशुतोष, इशान, महेश, हरिहर, शंकर, रुद्र, गिरीश जस्ता नामले पनि भगवान शिवलाई पुकार्ने गरिन्छ ।

भगवान शिवका नेपालमा रहेको १० लोकप्रिय शिव मन्दिर र तीर्थ स्थलहरू यस प्रकार छन् ।

पशुपतिनाथ
काठमाडौंस्थित पशुपतिनाथको मन्दिर ऐतिहासिक धार्मिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले महत्वपूर्ण स्थल हो । पशुपतिनाथको मन्दिर एक जीवन्त सम्पदा हो । अति प्राचीन पूजास्थल, मठ मन्दिर र मूर्तिहरू तथा प्राचीन अभिलेखहरू रहेको पशुपतिनाथको मन्दिर क्षेत्र एक खुला संग्रहालय जस्तै देखिन्छ ।

सन् १९७९ मा युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा पर्न सफल पशुपतिनाथ मन्दिर २ हजार वर्ष पुरानो भएको जनविश्वास गरिन्छ । यस मन्दिरको क्षेत्रफल २ सय ४० हेक्टर जग्गामा फैलिएको छ । विश्वका २ सय ७५ शिवका पवित्र स्थलमध्ये पशुपतिनाथलाई प्रमुख धार्मिक स्थलको रूपमा मानिन्छ ।

शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध र गणपथ शिख आदि धर्मावलम्बीका लागि यो क्षेत्र खुला छ । पशुपति क्षेत्र ५ सय ५९ वर्गकिलोमिटरमा फैलिएर रहेको छ । यहाँ सानादेखि ठूला मन्दिरहरू रहेका छन् । प्यागोडा शैलीमा निर्मित यस मन्दिरका आफ्नै विशेषता रहेका छन् ।

जन्मदेखि मृत्युसम्मका संस्कार सम्पन्न गरिने यस पावन स्थलमा वागमती नदीले यसको महिमा अझै बढाएको छ । पशुपतिनाथमा मुख्य रूपमा शिवजीको पूजा हुने भएकाले यहाँ शिवरात्री पर्व विशेष महत्वका साथ मनाइन्छ ।

गोकर्णेश्वर महादेव
गोकर्णेश्वर महादेवको मन्दिर काठमाडौंको गोकर्णेश्वर नगरपालिकामा अवस्थित छ । यो मन्दिर नेपालकै एक प्राचीन र महत्वपूर्ण मन्दिर हो । वागमती, चन्द्रमती र सूर्यमतीको त्रिवेणी सङ्गम र गोकर्ण वनले बनाएको सुरम्य वातावरणयुक्त स्थलमा भगवान गोकर्णेश्वर महादेवको भव्य मन्दिर छ । गोकर्ण धार्मिक तथा अन्य पर्यटकहरूका लागि पनि एक प्रसिद्ध र महत्वपूर्ण गन्तव्य स्थल हो ।

गयामा जस्तै तीर्थ भएकोले यस उत्तरगया क्षेत्रको नाम ’गोकर्ण’ रहन गएको हो । यसै नामबाट भाद्रकृष्ण औँसीमा मेला लाग्ने भएकाले ‘गोकर्ण औँसी’ पनि भन्ने गरिएको छ । नेपालका विभिन्न शिव मन्दिरहरूमध्ये गोकर्णेश्वर मन्दिर सत्य युगदेखि नै एक महत्वपूर्ण र प्रसिद्ध तीर्थस्थलका रूपमा परिचित छ ।

हलेसी महादेव
हलेसी महादेव नेपालको एक प्रसिद्ध हिन्दू एवं बौद्ध तीर्थस्थल हो । यो खोटाङको सदरमुकाम दिक्तेलदेखि करिब ९ कोस पश्चिममा रहेको हलेसी–तुवाचुङ नगरपालिकामा पर्छ । हलेसी समुन्द्री सतहदेखि ४ हजार ७ सय ३६ फिटको उचाइमा रहेको छ ।

‘हलेसी गुफा’को प्राकृतिक भू–बनोटको संरचनासमेत विश्वमै अनौठो मानिन्छ । हलेसी महादेवलाई हिन्दू धर्मावलम्बीले पूर्वको पशुपति, बौद्धमार्गीले दोस्रो लुम्बिनी र किराँत धर्मावलम्बीले आदिम भूमि ठान्छन् । हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्मको संगमस्थल मानिने हलेसी धाम करिब २६ रोपनीमा फैलिएको छ ।
हलेसी महादेवको दर्शन गरेमा खडेरीबाट मुक्ति पाउने, दुःखबाट मुक्ति पाउने, सन्तान लाभ हुने, पदोन्नति हुने, निरोगी हुने जनविश्वास छ । भष्मासुरले महादेवलाई भष्म पारी पार्वतीलाई आफ्नो बनाउने दुरासयले महादेवलाई लखेट्दै जाँदा महादेव यहाँको गुफामा लुकेर आफ्नो प्राण रक्षा गरेको भन्ने पौराणिक किम्वदन्ती रहेको छ । राम नवमी, बालाचतुर्दशी तथा महाशिवरात्रीका दिन यस ठाउँमा विशेष मेला लाग्छ ।

गोसाईकुण्ड
रसुवा जिल्लामा पर्ने हिन्दूहरूको पवित्र तीर्थस्थलको रूपमा रहेको गोसाईकुण्ड समुन्द्र सतहदेखि ४३६० मिटरको उचाइमा अवस्थित छ । चारैतिरबाट मनोरम पहाडहरूले घेरिएको यो ठाउँ अति नै सुन्दर र रमणीय छ ।

यहाँ जनै पूर्णिमाका दिन ठूलो मेला लाग्छ । भगवान शिवले त्रिशुल प्रहार गरी निस्केको पानी जम्न जाँदा यो कुण्ड निर्माण भएको विश्वास गरिन्छ । गोसाईकुण्डका अतिरिक्त यहाँ सरस्वती कुण्ड, भैरव कुण्ड, सूर्य कुण्ड, गणेश कुण्ड लगायतका ९ वटा कुण्ड रहेका छन् । नेवारहरू गोसाईकुण्डलाई शिलुतीर्थ भन्ने गर्दछन् । त्रिशुली नदीको उत्पत्ति यही गोसाईकुण्डबाट भएको हो ।

कुम्भेश्वर महादेव
कुम्भेश्वर मन्दिर ललितपुरको महत्वपूर्ण मन्दिर मानिन्छ । कुम्भेश्वर मन्दिर, पाटन दरबार क्षेत्रबाट केही मिनेट उत्तरमा रहेको छ । यहाँ सोमबारको दिन पूजा गर्न आउनेहरूको ठूलो भीड लाग्छ ।

कुम्भेश्वर मन्दिर परिसर पुरानो पाटन शहरको उत्तर भागमा रहेको सबैभन्दा पुरानो र व्यस्त स्थान हो । यस परिसरमा रहेका प्रमुख देवताहरूमा कुम्भेश्वर महादेव, बङ्गलमुखी, अनन्त भैरव, गौरीकुण्ड, हारती, मनकामना, केदारनाथ, बद्रीनाथ पर्दछन् । यहाँ एउटा पोखरी पनि रहेको छ, जसको स्रोत रसुवा जिल्लाको गोसाइँकुण्ड मानिन्छ । त्यसैले जनै पूर्णिमाको समयमा यहाँ स्नान गर्नु गोसाइँकुण्डमा स्नान गरेको बराबर मानिन्छ ।

डोलेश्वर महादेव
भक्तपुर शहरबाट दक्षिण–पूर्वी कुनामा स्थित सिपाडोल गाउँमा रहेको छ, डोलेश्वर महादेव मन्दिर । यसलाई केदारनाथको शिर पनि भनिन्छ । डोलेश्वर महादेव विशाल कालो पत्थरको शिवलिङ्ग साँढेको शिरझैँ माथि उठेर दायाँतर्फ कोल्टो परेर ढल्केको छ । र, चाँदीको नागले बेष्ठित भएर रहेको अति सुन्दर देखिन्छ ।

सन्तानेश्वर महादेव
ललितपुरको गोदावरी नगरपालिका–१३, झरुवारासी कैलास पर्वतमा सन्तानेश्वर महादेवको मन्दिर रहेको छ । मन्दिर लगनखेलबाट करिब ७ किलोमिटर दक्षिण पूर्व दिशामा पर्दछ ।

धार्मिक ग्रन्थअनुसार सतीदेवीको अंग पतनबाट पीठ उत्पत्ति हुने क्रममा नेपालको ॐकारेश्वरमा पुग्दा सतीदेवीको उपल्लो ओठ पतन भएको धार्मिक मान्यता रहेको छ । ॐकार पीठ, मातृकादेवी, पूर्णोदरी योगीनी, श्री सन्तानेश्वर महादेव उत्पत्ति भएको मानिन्छ । पौराणिक कालमा बाह्रवटै राशीहरू यस स्थानमा झरी शिवजीको तपस्या आराधना गरेको हुनाले यस स्थानको नाम झरुवारासी रहेको भन्ने जनविश्वास छ ।

आशापुरेश्वर महादेव
भक्तपुर जिल्लामा अवस्थित आशापुरेश्वर महादेव एक महत्वपूर्ण धार्मिक स्थल हो । यस स्थललाई आशापुरी पनि भनिन्छ । विशेषगरी मनले चिताएको इच्छा, आकांक्षा पूरा गर्ने महादेव भएकाले यसको नाम आशापुरेश्वर महादेव राखिएको किम्वदन्ती रहेको पाइन्छ ।

आशापुरेश्वरमा विशेष गरी सन्तान सुख र छोरा नभएकाहरूले छोराको प्राप्तिका लागि पूजा आराधना गर्दछन् । आशापुरी महादेव लिच्छवीकालमा निर्मित मन्दिर हो, जुन शिवपुराणमा वर्णित ६४ शिवलिङ्गमध्ये एक हो ।

कुशेश्वर महादेव
रामेछाप, काभे, सिन्धुली जिल्लाको संगमस्थल दुम्जा फाँट परिसरमा प्रसिद्ध कुशेश्वर महादेवको मन्दिर अवस्थित छ । आदिकालमा शुम्भ निःशुम्भ नामक दैत्यहरूले कौशिकी सूनकोशीकमा स्नान गरी कैलाशपति शिवको पूजा आराधना, जपतप गर्दा महाशक्ति रुद्र प्रसन्न भई स्त्रीजाति बाहेक कसैले पनि तिमीहरूलाई मार्न नसकुन् भन्ने वरदान पाएका थिए ।

यस पावन भूमिमा सत्य, त्रेता, द्वापर युग सम्ममा ज्ञानी, ध्यानी, ऋषिमुनी, राजर्षि–महर्षि, ब्रह्मर्षि, देवर्षि आदिले तपस्या गरेर नै ठूलो फल प्राप्त गरेका थिए । कलियुगमा पनि विभिन्न ज्ञानी, ध्यानी, ऋषि, साधुसन्तहरूले पूजा, आराधना, उपासना, ध्यान गर्दै आएको र शुभ फल पाइरहेको बताईन्छ ।

गलेश्वर महादेव
म्याग्दी जिल्लाको धनान गाउँमा प्रसिद्ध गलेश्वर महादेवको मन्दिर छ । कालीगण्डकी र रहुगंगा खोलाको संगम नजिकै पर्ने यस तीर्थको नाम जडेश्वर र जडभरेश्वर पनि हो । स्वस्थानीमा वर्णित कथा प्रसंगअनुसार यसै स्थानमा सती देवीको गलो पतन भएको थियो ।

यहाँ परापूर्वकालमा जडभरतले तपस्या गरेको मानिन्छ । तसर्थ जडभरतेश्वर र जडेश्वर नाम पर्न गएको जनविश्वास छ । यो महादेव मन्दिर शालिग्राम नदी कालीगण्डकीको किनारमा स्थापना भएको हुनाले धार्मिक रूपमा यसको महत्व अधिक छ । यस स्थानमा जडभरतले राजा रहुगणलाई ज्ञानोपदेश दिएको पनि जनविश्वास छ ।

प्रस्तुति : कृष्ण वाग्ले