मिरावाई र रावियाको आध्यात्मिक उडान

प्रेमको बाटो भाव हो । भावमा डुबिरहने यसको सौन्दर्य हो । प्रेम दुई विपरित लिङ्गबीच, प्रेम आमा र छोराबीच, पति–पत्नीबीच, बाबु र छोराबीच,संसारको प्रेमको रुपहरु हुन्छन् । प्रेममा गुलाफ दिएर कर्म गर्ने बित्तिकै भावको प्रेम नहुन सक्छ । रतिराग नै प्रेमको उच्चतम विन्दु होइन । रति र दुई विपरित लिङ्गबीच शारिरिक आवश्यकताले हुन्छ । यसलाई प्रेमको यथार्थमा परिभाषा मान्न सकिदैन कि ? प्रेमको नाममा पुरुषको अभिमानमा स्त्रीहरु बलि बेदिमा चढेका छन् । प्रेमले मात्र प्रेमको परिभाषा हुन्छ । प्रेम भावको गहिराई कति हुन्छ भनेर सातौं शताब्दीको मुस्लिम सुफी सन्त राविया र १६ औं शताब्दीको भारतकी मिरा वाइलाई परिचय मात्र गराउन खोजेको हुँ । एउटा गजलको पंक्तीले आकर्षण ग¥यो लेखक भेटिन !

तेरो प्यारोँसे प्यार करुँ मै सदा
तेरे चाहने वालोंको चाह करुं
तु मिले या न मिले ऐ सांवरिया
मैं प्रेम का दिपक जलाया करुं

दुबैले भक्तिको प्रेममा डुबेर प्रेमको दिपक जलाए । ज्ञान मार्गमा हिँड्ने साधक चिन्तन गर्दा गर्दै ब्रह्मा त्यसपछि अनात्माको चिन्तनमा जान्छन् । योग मार्गमा कुण्डलिनी जागरणबाट आत्मसाक्षात्कारको अनुभूतितिर जान्छ भन्छन् । ज्ञानमार्ग र कुण्डलिनी जगाउनेतर्फ दुबै लागेनन् । एक कृष्ण र अर्को अल्लाहको प्रेम भक्तिमा डुब्दै डुब्दै गए । त्यहाँ बिन्दु र सिन्धुको खोजी भएन । आजभोली सन्त जोगी, मौलाना, फादर,पिढाधिश्वेर, महन्त, चर्चको नायक, मस्जिदको हर्ताकर्ताका रुपमा मात्र रहेका अधिकाश देखिन्छन् । उनीहरु आफ्नो स्वामी आफै नबनी मठ,गुम्बा, चैत्य, मस्जिद,चर्चको स्वामी बनेका छन् । भन्नलाई भन्छन् ‘नश्वर सम्बन्धलाई त्यागेका छौं’ भनेर । तर रक्त सम्बन्धलाई कहि न कतै जोडेकै छन् । मठ,मस्जिद,चर्च,गुम्बाहरु आजको बजारी उपभोक्ताबादभित्र एकखालको उद्योगको रुपमा चलाई रहेका छन् । हुनेखाने भक्तहरुले भेटी चढाइरहेका छन् । तर मिरावाई र रावियाको न सानशौकत न अभिमान । उनीहरु सच्चा सन्तको रुपमा स्थापित हुन पुगे । सन्तको चारित्र कसैलाई उपहास र आलोचना गर्दैन । मिरावाई र रावियाले कसैलाई उपहास र आलोचना गरेनन् ।

यो पनि…
मान्छेले बाँचेको आजको परिवेश

‘म हिन्दु हुँ’ मिरावाईले भनिन् । कुनै पनि सन्तको आफ्नो धर्मको पूजा पद्धतीविधि हुन्छ । सन्तले त्यो पद्धती र विधि कसैमाथी थोपर्दैनन् । अस्मिम सत्य सन्त हो । कुनै पनि सन्त जाति धर्म भन्दा माथी हुन्छ । हिन्दुको सन्त, मुस्लिमको पैगम्बर,बुद्धधर्मको भिक्षु, चर्चको सन्त हु मात्र भनेर धर्म विशेषमा सन्तले आफूलाई छुट्टाउन खोजे उ सन्त नभै आजका बजारका बजारु प्रवचक मोडेलहरु, मठाधिसभै प्रशासकको रुपम चित्रित गर्ने मेरो व्यक्तिगत अवधारणा हो । सन्त त सूर्य हो । सूर्य सबैको साझा हो । जाती, धर्म, संस्कृति सबैलाई सुर्यले भिन्नतान गरिकन प्रकाश दिन्छन् । प्रेमको सागरमा भक्ती पराकाष्ठा नमुना हुन मिरा वाइ र राविया ।

रावियाको पुरा नाम राविया अल–अदविया अल कैसिया हो । उनको जन्म इरानमा ई. ७१४ तिर भएको हो । आध्यात्म प्रेमको श्रोत खोज्न र आध्यात्म प्रेममा रमाउन उनी रेगिस्तानमा प्रार्थना गर्न गइन । विवाह गरिनन् । एकान्त जीवन बाँचिन् । विना शर्त, विना अपेक्षा आध्यात्म प्रेममा डुब्दै भगवानसंग प्रेम गरिन् । उनको प्रार्थना थियो,‘हे प्रभु मैले नर्कको डरको कारणले हजुरको उपासना गर्छु भने मलाई नर्कमै जलाई देउ । मैले हजुरको लागी हजुरको उपासना गर्छु, मलाई आफ्नो शाश्वत सुन्दरताबाट वञ्चित नगर्नुस् । उनले आजिवन ईश्वरीय प्रेमको सिद्धान्त अपनाइन् । ईश्वरसँग विलयको दावा गरिनन् सिर्फ नजिक जानकालागि ईश्वरको प्रार्थना गरिन् । लिङ्ग भेदलाई नक्कली आवरण मान्थिन् । स्त्री र पुरुषबीच भेद छैन,ईश्वरका लागि भन्ने मार्ग अपनाइन । उनी सुफी सन्त हसन–अल वसरीबाट प्रभावित थिइन ।

यो पनि…
म र मेरो मध्यमवर्गीय भ्रमको आलाप

नेपालको योगमायाको सन्दर्भमा विरोचित भगवान प्रेममा डुब्दै ईश्वर प्रेमकै लागि रुढिवादी धर्मकाण्ड विरुद्ध जीवनलाई उत्सर्ग गरिन् । योगमाया संस्कृतिको प्रकाण्ड विद्वान थिइनन् तर ईश्वरको अगाडी सबै समान भाव राख्दै ईश्वरको प्रेममा डुबेको सन्दर्भ पनि क्रान्तिकारी ईश्वरीय प्रेमको पर्यायवाची बनेकी थिइन । रुविया भन्थिन–मैले खुदासंग निकाह गरिसकेकोले दोश्रो विवाहको तलाक चाहिन्छ । खुदाले तलाक दिन्छन् भने म दोश्रो विवाह गर्छु भनेर घरपरिवारलाई भन्दै विवाह नगरीकन विश्व प्रसिद्ध सुफी सन्त भइन् ।

सन्त मिरावाइको सन्दर्भमा धेरै कृतिहरु र भजनहरु लेखिएका छन् । सन्त मिरावाइ १६ औं शताब्दीमा कृष्णको प्रेममा समर्पित भइन् । भारतको राजस्थान कुर्किमा सन् १४९४ मा राजघराना राजपुत परिवारमा जन्मिइन । दिदीले विवाहको दिनमा हिरा खाएर मरेपछि जवरजस्ती उनको विवाह भयो । भावले मनले त्यो विवाहलाई इन्कार गर्दै कृष्ण प्रेममा दिनरात तल्लिन रहिन । हरेक वस्तुमा उनी कृष्ण देख्थिन् । पति र ससुरालीबाट विष दिंदा पिइदिइन । गल्ली गल्ली, मोड, चोक, चौतारीमा बिना संकोच निर्भिग्न भइ कृष्ण प्रेममा डुबिन । त्यहाँ कृष्णसंग रतिको कल्पना थिएन । राधासंग जस्तो महारासको याचना पनि थिएन । कसैले धर्म मान्ला, कसैले नमान्ला । नमान्ने बित्तिकै मिरावाईको चरित्रबाट प्रेममा डुब्ने उनको अप्रितम कलालाई नकार्न सकिदैन । प्रेमको उतारचढाव र रतिरागले सजिएको मेनकाको गर्भबाट जन्मेकी विश्वामित्र ऋषिको विर्यबाट शकुन्तला जन्मिने बित्तिकै त्यागमा परिन । मेनकालाई विश्वामित्रले त्यागे । जवानीमा रतिराग र शारीरिक आवश्यकताको वायोलोजिकल प्रेममा परिन दुष्यन्तसंग । बच्चा जन्मियो । दुष्यन्तले त्यागे । चिनेनन् । त्यागिने र च्यातिने सायद शकुन्तलाले विरासत मै पाइन कवि कालिदास र हाम्रो महाकवि देवकोटाको सकुन्तल कृति पछाडी मेरो निष्कर्ष हो ।

यो पनि…
मानविय प्रेमले नयाँ दृष्टि र नयाँ ज्योति दिन्छ

शकुन्तल मानसम्मान, आत्मसम्मानको लागि संघर्ष गरिन । बुद्धलेझै मिराले राजसुख त्यागिन्,रावियाले देहसुख त्यागिन् । दुवैले स्त्रीत्व त्यागि प्रेममा बाँचे, बिना गुनासो, बिना अपेक्षा, शकुन्तल जोड्नुको अर्थ राविया र मिरावाइ त्याज्य होइन आफै मनले घर संसारको दैलोबाट निस्केर उन्मुक्त आकाशमुनिको धर्तिमा प्रेममा बाँचे । प्रेम दिवानी रावियाको धनी दिवानापनको कुनै सिमानै छैन । खुदा प्रतिको दिवानी सिद्ध स्वरुप हुन । उनीहरुको भक्तिमय प्रेमको जाँचको लागी कुनै प्रमाणको आवश्यकता पर्दैन ।

सन्त भनिनेहरु सन्तमै रहनु हामीले उनीहरुबाट लोभ लालच, इष्र्या, मोह, पापिय प्रवृतिबाट मुक्त हुन खोज्ने बाटो पाउन सकौ । सन्त जुनसुकै धर्म सम्प्रदायका हुन्, यदि मन, वचन, कर्म, भावले सन्त हुन पुगेकाहरु भविष्यका सन्तहरुलाई कोटी कोटी प्रणाम ।

यो पनि…
यसैले सत्यम् शिवम् सुन्दरम्
समीक्षा : जिउने कला र आत्ममार्गका लागि