राम मनोहर लोहियाको शिव र मेरो अनुभूत शिव
कैयौ मान्छे जो अध्यात्मिक छन् तिनीहरु ईश्वरले प्राणी जगतको श्रृष्टी गरे भन्छन्, कोही भन्छन् भुगोल, हावा पानी, संस्कृतिहरुले समय क्रममा थुप्रै ईश्वर बनायो मान्छेले । कति सत्य असत्य भन्दा हामी मानिसमा अभिट छाप परेको छ । ति मिथकहरु कति सत्य असत्य भन्दा दानी मानिसमा अमिट छाप परेको छ । मिथकहरु ऐतिहासिक छन् । कतिपय मिथक आफ्ना स्वार्थमा तत्कालिन विद्दत वर्गले थप्यो होला । समान्य संस्कृत सुत्र नघोकेको, संस्कृत नजानेको म जस्ताको लागि पुस्ताबाट हस्तान्तरण भएको संस्कृतिलाई बुझेर आफ्नो धारणा बनाउने हो । मनमा, तनमा, घरमा, परम्परमा शिव घुसेका छन्, आर्य अनार्थ दुवैमा । दुवैको श्रद्धेय छन् शिव ।
पशुपति जान्छौ, कुशेश्वर जान्छौ, कुम्भेश्वर जान्छौ, मौका परे केदारनाथ, विश्वनाथ, सोमनाथ लगायत भारतका शिव मन्दिरमा दर्शन गर्न पुगेका हुन्छौ । शिवको वारेमा अनेकौ कथा, उपकथा, मिथकहरु घर–घरमा गुन्जायमान छन् । शिव–शिव नै शिवको विकल्प शिव मात्र हुन भन्ने मनमा लागेर यसो मनोभावहरुलाई कोर्ने प्रयत्न हो । शिव आदिनाथको रुपमा लिने पनि छन् । आदिनाथको तिनवटा टाउका छन्, भूत, वर्तमान र भविष्य अनी अर्को रुपमा टाउको तिन अवस्था जागरण, सपना र सपना विहिन निद्राको अवस्था हुन्छ भन्ने मतहरु रहेका छन् । शिव दर्शनको आधारमा मत्स्येन्द्रनाथले लय, हठ र राजयोगको प्रक्रिया सुरुआत गरेका हुन भन्ने पनि छन् ।
शिव मान्ने अनेकौ सम्प्रदायमा रहेका छन् । भारतको कर्नाटकमा बसवेश्वरले विर शैव धर्मको अवधारणा ल्याए । जाति व्यवस्था वैदिक अधिकार, कर्मकाण्ड को पूजा र कर्मको अवधारणालाई अस्वीकार गदै लिङ्गलाई शिवको प्रतिकको रुपमा देखे । काश्मिरी शैव धर्मले शिवको प्रक्रियागत आराधनाबाट कुण्डलीनी जागृत भइ विश्वव्यापी चेतनामा विलिन होइन्छ भन्ने मतहरु राखे । शिवको अर्थ दयालु वा शुभ हो । शिव करुणाको सागरको रुपमा बुझ्नू हुन्छ मेरा आमा, बुवाहरु । पशुपतिनाथ विराजमान भएको देशको नगारिकको नाताले यसो शिवको इतिहास प्रति सामान्य जानकारी राख्दा २५००–२००० ईसा पूर्वमा सिन्धुघाटीको सभ्यता थियो भन्ने तथ्यहरु इतिहासकारहरुले भन्ने गरेका छन् । त्यपत खेरनेै शिवलाई देवको रुपमा मानी उनलाई पशुपति भन्ने र पशुपतिको मूहर चलेको कुरा यस सम्बन्धि अध्ययन गर्ने पुरातत्वविद्वहरुको धारणा छ ।
भन्नेहरु भन्ने गर्छन् । शिव ब्राह्मणको मात्र थिएनन् । उनी जातपात, भेद भाव उच निच भन्दा माथी थिए तर विस्तारै शिवलाई पुरोहितवादीको चंगुलमा राखियो भन्ने मत पनि छ । शिवलाई विभिन्न खालका अनूयायीहरुले पाशुपता, लकुलिषा, तान्त्रिक शैव, कपालिका आदीमा बाँडेको देखिन्छ । शिव मात्र मनमा राख्नेले यो सम्प्रदायको झन्झटमा किन पर्ने भनि गुनासो पनि छ । केहीको भनाईमा कपालिकहरु वेदलाई अस्वीकार गर्छन् भन्ने पनि छ । पाशुपता नै सवैभन्दा पुरानो शैव परम्परा हो भन्ने प्रवल जनमत पनि उत्तिकै छ । पाशुपताको उच्च रुपमा भगवान श्री पशुपतिनाथ नै हुन यो मेरो मनमा गढेको कुरा हो । शिव मेरो मनमष्तिष्कमा यसरी छाएका छन् कि जसरी असल कम्युनिष्ट र असल समाजवादीमा कार्लमाक्र्सको विचार छाय झै । शिव असिमित छन्, शिव जिवनको पूर्णता छन्, शिव मृत्युको शास्वत सत्यको ज्ञान दिने हुन् । शिव जिवन अवधीको महांकाल हुन् । शिव वैज्ञानिक हुन् । शिव नदिहरुका असल र कुशल प्राचीन इन्जिनियर हुन् । शिव नृत्यको श्रष्टा, संगीतका श्रष्टा शिव ।
सुरक्षाको लागि पाशुपतश्स्त्रको निर्माता । विष्णुलाई चक्र शिव बाटै प्राप्त भएको मिथक छ । काम, क्रोध, लोभ, मोहको विषलाई पिउन सक्ने र आर्थ –अनार्य मिलि समुद्र मन्थन गर्ने क्रममा निस्केको हलाहल विष पिउन सक्ने तत्कालिन परिवेश मा उनी मात्र थिए । उनैले पिएर ब्रह्माण्डको रक्षा गरे भन्ने कथाहरु छन् । देवताहरुले छल गरी मन्थनबाट प्राप्त अमृत हत्याए पछि अनार्यको लागि महामृत्युञ्जयको विधि र प्रक्रिया दिने शिव नै थिए । ऐरावत, लक्ष्मी, अमृत केही चाहिएन शिवलाई, सिर्फ ब्रह्माण्डको कल्याण बाहेक । पुराणमा उल्लेख छ विष्णुका आराध्यदेव शिव – शिवका आराध्यदेव विष्णु तर पूरोहित वर्गले दुवै देवतामा विभाजन गरे ।
यो पनि…
यसैले सत्यम् शिवम् सुन्दरम्
आफ्नो आफ्नो सम्प्रदाय पूरोहितवादले निर्माण गर्याे । रावणलाई रावणको ज्ञान विज्ञान त्यति चासोका कारण वैभवता दिई ज्ञानी बनाए । ज्ञानी पनि विग्रन सक्छ भन्ने रावणले स्त्रीहरण पछि रावण र रामको यूद्ध अगाडी रामले शिवको आराधनाबाट शक्ति उपार्जन गरेको भन्ने मिथकहरु धार्मिक ग्रन्थमा उल्लेख छन् । मयलाई वरदान दिए, शक्तिको दुरुपयोग गरे वापत मयको संसारलाई ध्वस्त गरी जिउदै पाताल पठाउने शिव नै हुन् । राक्षसवर्गको तत्कालिन नेतृत्वालई शिवले मासेनन् । राक्षसका गुरु शुक्राचार्य शिव मार्गी र शिवभक्त थिए । सति र शिवको प्रेम नै आदी प्रेम हो । जो प्रेमिका हुन्छ, या प्रेमी हुन्छ दुवैको शरिर वेग्ला वेग्लै भएपनि भावनामा एकाकार हुन्छ, अर्धनारिश्वरको रुपमा । नारी प्रतिको सम्मान र शक्ति (नारी) विनाको शिव शव हो भन्ने अवधारणा दिए जनमानसलाई । नारी विना पुरुष र पुरुष विना नारीको जिवन अपुरो हुन्छ भन्ने दर्शन दिए । अपहेलित भूत, प्रेत, पिचास, नन्दी, भृङ्गी, चौसठ्ठी योगीनीलाई कैलासमा वास दिई आफ्ना अनुयायी बनाए । मृत्युको वोध प्राणी जगतलाई गराउन मसान वासी भए ।
यिनै मिथकहरु विच दन्दवादी दृष्टिकोण राख्नेहरुको शिव प्रति के अवधारणा छ, कि धर्म अफिम हो भन्ने नाराको वास्केट भित्र शिवलाई त राखेनन् ? शिव धर्म होइन । शिव जिवनको जिउने कला हो, आचरण र व्यवहार हो । शिव धर्म भन्दा माथी छन् भन्ने मनको कतै कुनामा घर गरेको छ । शिवको सम्पूर्णतामा शिवमय राज्यको सपना नदेखि रामको राज्यको सपना गान्धीले किन देखे प्रश्नको जवाफ अझै पाउन सकेको छैन । शिवप्रति भारतका प्रख्यात समाजवादी नेता राममनोहर लोहियाको राम, कृष्ण, र शिव भन्ने लेखमा शिव वारेमा लेखिएका कुराले मन छोयो । उनको भाव अनुसार शिव एक निराली भूमिका गर्ने हुन् । उनको कथाको न लम्वाई न चौडाइ– न मोटाई छ । शिव नन् डाइमेंशनल मिथ हुन भन्ने फ्रन्सिसि लेखकको भनाइ राखेका छन् । शिवको आगे–पिछे कोई छैन । शिवको हरेक कर्म क्रियाकलाप औचित्य पूर्ण छ । शिवको प्रत्येक घटना, मानव, जिवनमा पनि घटना घटाइने घटना जस्ता छन् ।
मेरो आफ्नो मनोगत विचारमा शिवलाई धतुरो गाँजा खाने, लागु पदार्थ दुव्र्यसनी भनी आरोप लगाउने पनि छन् । त्यो आरोप स्वघोषित गाजा पिउने जोगी सन्यासीका कारणबाट लागेका हुन् । म सहमत छु या छैन मेरो विचार हो । राम मनोहर लेहियाको लेखको यो उद्दरण भावानुवाद गर्ने प्रयत्न गरेको छु । रामको दुई अस्तित्व देखिन्छ मर्यादित र संकिर्ण, कृष्णको उन्मूक्त र क्षुद्र प्रेमी, शिपको असिमित र प्रासंगिक । अन्तमा लेख्छन् ‘हामीलाई शिवको मस्तिष्क देउ, कृष्णको हृदय देउ, रामको कर्म र वचन देउ, हामीलाई असिम मस्तिष्क र उन्मूक्त हृदयको साथ साथ जिवनको मर्यादाको रचना गर’ भनी उनी आफ्नो देशसंग प्रार्थना गर्छन् । मैले राम कृष्ण र शिव समान भाव राख्छु र समभाव राख्छु । नयाँ पिडिलाई नयाँ ढंगबाट वैज्ञानिक तवरबाट हाम्रा प्राचिन ऐतिहासिक गौरवशाली मिथकहरुलाई अध्ययन गरी नेपाली संस्कृतिबाट जिवन जिउने कला किन नसिकाउने, हामी संग त हाम्रै शिव पर्याप्त छन् । हाम्रै पशुपति पर्याप्त छन् । यो लहड होइन मेरो अन्तरआत्माको रहर हो ।
यो पनि…
मान्छेले बाँचेको आजको परिवेश
म र मेरो मध्यमवर्गीय भ्रमको आलाप
