कलाकारितामार्फत गाउँबस्ती ब्युँझाउने अञ्जनाको ‘पिर’

जंगल धाउने चेलीहरू हिमाल चढ्ने आँट गर
बच्चा पाउने मेसिन होइन संर्घषशील नारी बन
आधा संसार यो धर्ती हाम्रै हो चिन्ता नगर
सुन्दर तिम्रा पौरखी हात देशका निम्ति अर्पी हिँड
चुलो चौको होइन अब बम बारुदका झोला भिर
आधा संसार यो धर्ती हामै्र हो चिन्ता नगर

कुनै बेला यस्तै यस्तै गीत गाउँघरमा निकै घन्किन्थे । अहिले पनि बेलाबेला रेडियोबाट गाउँवस्तीका कुना कन्धरा गुन्जाएमान हुन्छन् । १ फागुन २०५२ बाट सुरु भएको माओवादी युद्ध दश वर्षसम्म चल्यो । दश वर्षे माओवादी युद्ध चल्दा जंगल धाउने र चुलो चौकोमा सीमित रहेका चेलीहरू युद्धमा होमिए । युद्धमै होमिएका कोही चेली सडकदेखि सदनसम्म पुगे । कोही सगरमाथाको चुचुरोमा पुगे । तर, युद्धमा होमिएकी केही चेलीहरू अहिले पनि चेली चुलो चौको र वनजंगलमा सीमित छन् ।

जाजरकोटकी जनकलाकार सरिता बोहोरा (माया)ले गाएको ‘जंगल धाउने चेलीहरू हिमाल चढने आँट गर, बच्चा पाउने मेसिन होइन संघर्षशील नारी बन’ यो गीतले निकै चर्चा बटुलेको थियो । जंगल र चुलो चौकोमा सीमित नारीहरूलाई युद्धमा संगठित गरेको थियो । यी गीतहरूको अहिले पनि उत्तिकै चर्चा हुने गर्छ । अहिले पनि यी गीतहरू कर्णालीसँगै देशका अन्य भूभाग, रनवनदेखि गाउँघरका कुना काप्चामा घन्किन्छन् ।

अत्यन्त चर्चित लोकप्रिय यी गीतहरूमा वर्ग संघर्षका पीडा र खुम्चिएका भावहरू यति मार्मिक ढंगले अभिव्यक्त भएका छन् । यी गीतहरूका धुन र भावले शरीरमा नयाँ क्रान्तिको जोश आउँछ ।

युद्धमा कोही कर्णाली नदी तर्दातर्दै सहिद भए त कोही अरुण र तमोर तर्दातर्दै सहिद भए । आफन्त साथीभाइ गुमाएर पनि माओवादीले वीरताको गीत गाएरै छोडे । त्यही मध्यको वर्ग संर्घषका पीडा र खुम्चिएका भावहरू पोख्ने माओवादी युद्धमा होमिएकी एक चर्चित अनुहार हुन्, दैलेखको भैरवी गाउँपालिका–७ कि अन्जना खड्का (आशा) ।

सर्वहारा वर्ग गरिब निमुखाको राज्य सत्ता स्थापना गर्न भन्दै १६ चैत २०५९मा माओवादीको कलाकारको टिममार्फत गाउँवस्ती ब्युझाउने गरी काम गरेको बताउँछिन् । गीतबाटै देशलाई परिर्वतन गर्छु । जंगल धाउने चेलीहरूलाई चुलाचौका मात्र होइन हिमाल चढ्न र अन्यायविरुद्ध बुलन्द आवाज उठाउन एकताबद्ध गर्दै अघि बढ्छु भन्दै २०५९ सालमा युद्धमा होमिएकी खड्काको अवस्था पहिलेभन्दा फरक छ ।

युद्धका बेला माओवादीको सांस्कृतिक कार्यक्रममा स्टेज तताउने र जंगल धाउने चुलोचौको गर्ने चेलीहरू अन्यायविरुद्ध आवाज बुलन्द गर्नुपर्छ भन्ने उनी अहिले आफैँ चुलोचौकोमा सीमित छन् ।

कलाकार सरिताले भनेका गीतका भावहरूमा गीतमा भनेझैँ जंगल धाउने चेलीहरू अब जंगलमा र चुलोचौकोमा मात्र सीमित नरहेर हिमाल चढ्न सिकाउँदै गाउँदेखि सहरसम्म माओवादीको लहर चल्यो । गाउँदेखि सहरसम्म गीतसंगीतको माध्यामबाट माओवादीमा संगठित गर्ने अन्जना अहिले अपरिचित र अन्जान जस्तै भएकी छन् । युद्धताका बेला पार्टीले आयोजना गरेका सांस्कृतिक कार्यक्रममा नेताका भाषण नरुचाउने समाजमा अन्जनाको सांगीतिक प्रस्तुतीले स्टेज नै तातिन्थ्यो । अन्जनाले गाएको गीत सुन्नलाई मात्र कयौँ दर्शकहरूको भिड हुन्थ्योे । तर, आज उनलाई कोही सुन्दैनन् ।

कसरी भइन् माओवादी

अन्जनाको सानैमा कलाकार बन्ने ठूलो रुची थियो । विद्यालयमा पनि उनले गीत गाएर थुप्रै पुरस्काररु जित्ने गर्थिन् । विद्यालयमा पढ्दापढ्दै विद्यालयमा गीत गाउँथिन् । विद्यालयदेखि नै उनी आफ्नो ठाउँ वरपरका जुनसुकै ठाउँका कार्यक्रमहरूमा जान भ्याउँथिन् । अध्ययनमा पनि उत्कृष्ट, गीत गाउन पनि उत्तिकै उत्कृष्ट भएपछि अध्ययन गर्न भन्दै काकासँग बुटवल गइन् ।

बुटवल पुगेर पनि उनको पढाइभन्दा धेरै रूचि गीसंगीतमै थियो । बुटवल पुगेर पनि उनी कोठामा र पढाइमा सीमित रहन सकिनन् । ‘खाने मुखलाई जुँगाले छेकदैन’ भनेझैँ उनको गीत गाउने उनको इच्छालाई कसैले रोक्न सकेन । अंकलसँगै बागीनामा जाने निर्णय गरिन् । बागिना समूहमा पुगेर पनि त्यहाँका गुरुहरूको मन जितिन् ।

२०५८ सालमा घर दैलेख दुल्लु फर्किन् । उनलाई बिहेका लागि घर बोलाइएको थियो । घरमा पुगेपछि आमाबुबाले गाउँकै आर्मी केटासँग (ठेकी) मग्नी लगाइसक्नुभएको रहेछ । एक्कासि यस्तो खबर सुन्दा अन्जनालाई छाँगाबाट खसेझैँ भयो । त्यो खबर घरमा पुगेपछि मात्र थाह पाएकी थिइन् । उमेर सानै थियो । बिहे गर्ने उमेर भएको थिएन ।

अन्जनाको ठूलो सपना थियो, गीत गाएर ठूलो गायिका बन्ने । बिहे नगर्ने निर्णयमा पुगेर गायिका बन्ने सपनाको पोको पारेर उनी घरबाट भागिन् । घरदेखि गएको दश दिन लगाएर दैलेखको महाबु लेख हुँदै कालीकोट, जुम्ला, मुगु, हुँदै पैदल हिँडेर हुम्ला पुगिन् । हुम्ला पुगेर कलाकारको टिममा जोडिएकी थिइन् । हुम्लामा ६ महिना बसेर विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागी भइन् । हुम्ला बसाइको क्रममा गीत गाएर कयौँपटक गीत गाएर पुरस्कारसम्म जितिन् । त्यसपछि हुम्ला बसाइपछि बिमल बोगटीको लगानीमा नेपालगन्ज पुगेर कर्णाली भेरीका छाल गीत रेकर्ड गरियो ।

युद्धमा होमिएका बेला चुलोचौकोमा सीमित रहेकी कलाकार अन्जना खड्काले थुप्रै गीत गाएकी छिन् । ‘रातो झण्डा फहरायो गणतन्त्रको लहर आयो’जस्ता उनका गीतहरू अहिले पनि सुन्ने स्रोताको शरीरमा काँडा उम्रिन्छन् ।

लडाइँका मैदानबाट कर्णाली भेरीका छाल

युद्धमा होमिएकी अन्जनाको हुम्लामा ६ महिना बसाइ भयो । ६ महिनाको समयमा हुम्लामा बसेर माओवादीसँगै हुम्लावासी जनताको मनमा गीत गाएरै बस्न सफल भइन् । अन्जनाले गाएको गीत सुनेर मात्र माओवादीमा संगति हुनेको लहर नै चल्यो । हुम्ला बसाइको क्रममै गीत रेकर्ड गर्ने योजना बन्यो । गीत रेकर्ड गर्न हुम्लादेखि बिमल बोगटी, योगेन्द्र थापा, अन्जना खड्कासहितको टिम नेपालगन्ज पुग्यो । सोही क्रममा ‘कर्णाली भेरीका छाल’ गीत रेकर्ड गरियो ।

अन्जना खड्कालाई युद्धको त्यो पल सम्झिँदा अहिले कथाजस्तै लाग्छ । घण्टौँघण्टासम्मको पैदल यात्रा विभिन्न किसिमका दुःख कष्टहरू सम्झिँदा अहिले एकादेशको कथा जस्तै लाग्छ । त्यो बेला ठूलो टिममा हिँड्डुल गर्न पाउँदा निकै खुसी लाग्थ्यो । ‘हामीले यो युद्ध लडेपछि साँच्चिकै गरिब निमुखा सर्वहारा वर्गको राज्यसत्ता स्थापना हुनेछ । जसमा म पनि त्यो राज्यसत्ताको एक कुशल जनयुद्धको कलाकार हुनेछु भन्ने लाग्थ्यो । दश वर्षसम्म जनयुद्धमा होमिएर नत सफल कलाकार नै हुन सकेँ । नत सुखसँग बस्न नै । पहिलेको त्यो पल सम्झिँदा अहिले आत्मग्लानी भएर आउँछ,’ उनी भन्छिन् ।

कलाकारलाई माओवादीले नै हेप्यो

एक समय थियो, दश वर्षे युद्धका बेला सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना गरिएको ठाउँमा नेताहरूका भाषण सुन्न छोडेर कलाकारका गीत सुन्नेको ताँती नै लाग्थ्यो । तर, अहिले तिनै कलाकारहरू ओझेलमा छन् । युद्ध लडेको भन्दै माओवादीका सेना कमान्डरलाई राहत दियो । तर, कलाकारलाई भने उही पीडा र अभावबाहेक अरु केही दिएन ।

युद्ध लडेका सेनाले राहत पाए । कलाकारले न त सम्मान, न राहत नै पाए । हामी कलाकारको जीवन अस्तव्यस्त छ । जनयुद्धमा होमिँदाको क्षणमा तपाईहरूले पढ्नुपर्दैन सर्टिफिकेट हामी बनाइदिन्छौँ भने । तर, अहिले अवस्था नाजुक बन्यो ।

युद्धमा होमिएका कलाकार अन्जना खड्का त एक प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । उनीजस्तै कयौँ कलाकार मानसिक पीडामा छटपटिएका छन् । उनीहरूजस्तै कलाकारले गर्दा गीतबाटै प्रभावित भएरै कयौँ माओवादीमा संगठित भएका थिए । तर, पछिल्लो समय माओवादी पार्टी जन्माउने कलाकारहरू ओझेलमा छन् ।

‘युद्ध लडेका सेनाले राहत पाए । कलाकारले न त सम्मान, न राहत नै पाए । हामी कलाकारको जीवन अस्तव्यस्त छ । जनयुद्धमा होमिँदाको क्षणमा तपाईहरूले पढ्नुपर्दैन सर्टिफिकेट हामी बनाइदिन्छौँ भने । तर, अहिले अवस्था नाजुक बन्यो,’ अन्जना बताउँछिन् ।

यो पनि…
राजनीतिमा हाम्रा कलाकार
उत्तर कोरिया, मैले जे देखेँ