शिव को हुन् ? उनका वस्त्रालंकारका अर्थ के–के हुन् ?

भगवान् शिव अध्यात्मका प्रतीक हुन् । साधारण मनुष्यलाई बुझाउनका लागि मात्रै शिवलाई मानवीकरण गरिएको हो । मानवीकरण नगरिएको भए धेरै पहिल्यै शिवतत्त्वका बारेमा विस्मरण भइसक्ने थियो । तर, जुन हाम्रो कल्पनामा आउँछ, ती शिव होइनन् । शिव त चारैतिर व्याप्त हुन्छन् ऊर्जाका रूपमा । शून्यताका रूपमा ।

कल्पना या विचार नचल्दा शिवतत्त्व शरीरमा प्रवेश हुन्छ । विचार या कल्पना नष्ट हुने चिज हुन् । तर, ती नहुँदा बाँकी रहने शून्यता कहिल्यै नष्ट हुँदैन । शिवको मूर्ति परिकल्पना हो, जुन यथार्थ छैन । शिवको मूर्ति एउटा प्रतीक हो जुन शिव तत्त्वसम्म पुग्ने आध्यात्मिक यात्रा मात्रै हो ।

‘शिव’ शब्दमा ‘शि’ को अर्थ ऊर्जाशक्ति हो, जुन ब्रह्माण्डको हरेक ठाउँमा हरेक समय उपलब्ध हुन्छ । ‘शि’ अक्षर आफैँमा एउटा मन्त्र हो । यस मन्त्रले शरीर र मनलाई ब्रह्माण्डमा व्याप्त शक्ति धारण गर्न तयार गराउँछ । ‘व’ अक्षरको अर्थ हो, कुशलता ।

यसरी ‘शिव’को पूरा अर्थ हुन्छ, ऊर्जाशक्तिलाई कुशलताका साथ धारण गर्नु । संस्कृत भाषाअनुसार शिवको अर्थ हो, कल्याणकारी या शुभकारी । यजुर्वेदमा शिवलाई शान्तिदाताको रूपमा व्याख्या गरिएको छ ।

शिव आकाशमा बसिरहेका छन् र हामीलाई हेरिरहेका छन् भन्ने कुरा गलत हो । अनि साधनाको मतलव कुनै चिजको कल्पना गर्नु पनि होइन । यसर्थमा शिव पूरै ब्रह्माण्डमा व्याप्त छन् । शिवतत्त्वबाटै संसार चलेको छ ।

वेदले भन्छ,– ‘संसारका हरेक चिज परिवर्तनशील छन् । परिवर्तन हुन्छ भन्नुको अर्थ हो, हरेक समय कुनै चिजको मृत्यु हुन्छ र नयाँ चिज जन्मिन्छ । परिवर्तन हुने क्रममा जुन तत्त्व जान्छ त्यो मृत्यु हो र जुन चिज तयार हुन्छ त्यो जीवन हो ।

यसरी हेर्दा हरेक चिजमा हरेक समय मृत्यु र जीवन सँगसँगै घटित भइरहेको हुन्छ । यही शिवको मानवीकरणभित्र ठूलो विज्ञान लुकेको छ । यही कारण हो शिवलाई संहारकर्ता भनिएको । संहार अर्थात् जीवनलाई शिवभित्र लीन गराउनु ।’
शिव को हुन् त ?

शिव एक तत्व हुन् जो कण–कणमा रहन्छन् । शिव जीवनदर्शन हुन्, विज्ञान हुन्, शिव पूरै परमात्मा हुन् र सम्पूर्ण मानव जगत् परमात्माको अंश पनि । यसरी शिवलाई जति बुझ्यो मानिसले उति आफूलाई बुझ्छ र आफ्नो पूरा जीवन मानव कल्याणमा लगाएर मोक्ष प्राप्त गर्छ । शिव नहुँदा दुःखी भई आफ्नो जीवन र सन्ततिको जीवनसमेत बर्बाद पार्छ ।

यसरी, शास्त्रहरूमा व्याख्या गरिएको शिवको स्वरूप विचित्रको छ । उनको पूरै स्वरूपले मानव हुनुको लक्ष्य पूरा गर्न सिकाउँछ ।

यो पनि…
यसैले सत्यम् शिवम् सुन्दरम्

सत्य
शिव सत्य हुन् । शिवभित्र कुनै अवतार, रूप, आफन्त र पराइ, छलकपट, हिंसा छैन । उनमा झुट, धोका छैन । अरूको हजारौँ जन्म भइसक्दा पनि शिव एक छन् र एकै रहनेछन् । शिव सत्य र सधैं एकनासका रहने भएकाले उनलाई ‘भोले’ भनिन्छ । भोलेको अर्थ सत्य र निरन्तर हो, सत्यबाहेक अरूको उपस्थिति भोलेमा छैन । त्यो नै शिव हो, त्यो नै शंकर हो र त्यो नै देवाधिदेव महादेव हो ।

शक्ति
शिव शक्ति हुन् । जसलाई ऊर्जाका रूपमा पनि व्याख्या गर्न सकिन्छ । ऊर्जाको उत्पत्ति शिवबाट हुन्छ । हरेक प्राणीको जन्म ऊर्जाबाट हुन्छ र मृत्युपछिको मोक्ष पनि ऊर्जाबाटै हुन्छ । तसर्थ, जन्माउने र मोक्ष प्रदान गर्ने ऊर्जा शिव हो, भोले हो, पशुपति हो र हरेक महादेव मन्दिरका नामका पछाडि लागेका ‘श्वर’ हुन् ।

अबुझहरू चारखुट्टे जनावर र बुद्धि नभएकालाई पशु बुझ्छन् र त्यहीरूपमा व्यवहार गर्छन् । तर, पशुको अर्थ त्यो हैन । पशु भनेको त जसले सुख र दुःख भोग गर्छ त्यो नै पशु हो । ब्रह्मादेखि मानवसम्म र चराचर जगतमा भएका सबै पशु हुन् शिवबाहेक । हामी पनि सबै पशु हौं । सुख दुःखमा परेकाको उचित रेखदेख गर्ने शिव सबैको पति हुन्, पशुपति हुन् ।

सुन्दरता
सामान्यतया सुन्दरता नाप्ने यन्त्र भनेको रूप, श्रृंगार, राम्रा–राम्रा लुगा र बहुमूल्य गहना हुन् । मानिसहरू अरूको रूपको सुन्दरताको अनुशरण गर्दै आफू समाजमा सुन्दर भएको भ्रममा बाँचेका छन् । आधुनिक मानव जातिले बुझेको सुन्दरता यही नै हो ।

जहाँ शिवको नाम हुन्छ, त्यहाँ सुन्दरताको अर्थ अलग हुन्छ । कुनै राम्रो वस्त्रबिना, कुनै श्रृंगारबिना र कुनै गहनाबिना केही संसारमै सबैभन्दा सुन्दर छ भने त्यो नै शिव हो । खरानी घसेर अर्धनग्नरूपमा जसले सुन्दरता देख्छ त्यो नै शिव हो ।

तर, जहाँ शिवको नाम हुन्छ, त्यहाँ सुन्दरताको अर्थ अलग हुन्छ । कुनै राम्रो वस्त्रबिना, कुनै श्रृंगारबिना र कुनै गहनाबिना केही संसारमै सबैभन्दा सुन्दर छ भने त्यो नै शिव हो । खरानी घसेर अर्धनग्नरूपमा जसले सुन्दरता देख्छ त्यो नै शिव हो । यही शिवको सुन्दरताको वर्णन हरेक देवता राक्षस र मनुष्यले गर्छन् ।

साथै, यही सुन्दरताको उपासना गरी मोहित हुन्छन् । यसको अर्थ शिव तत्वले कहिल्यै बाहिरी रूपलाई छाडी मनको सुन्दरताको बलले संसार चल्यो । तसर्थ, श्रीकृष्ण तथा ऋषिहरूले कहिल्यै बाहिरी सुन्दरतामा ध्यान नदिई शिवका उपासक बने ।

निराकार
जसको कुनै आकार छैन, ती शिव हुन् । तसर्थ, शिवलाई निरञ्जन निराकार भनिन्छ । डमरु बोकेका त्रिशुल हातमा लिएका शंकर त शिव वा भोले बुझ्न नसक्नेहरूका लागि मात्रै हो । जसले बुझ्छ उसले शिवको निराकार रूपको मात्र उपासना गर्छ । अझ साकार र निराकारको बीचमा रुमलिएकाहरूका लागि लिंगका रूपमा निराकार शिव भेटिन्छन् ।

जहाँ आकार हुन्न, त्यहाँ रूप हुन्न र जहाँ रूप हुन्न त्यहाँ मायामोह आदि केही हुन्न । हुन्छ त केबल भक्ति । शिवको प्रकाश विन्दुले नै ऊर्जा, शक्ति, उज्यालो, सत्यता, सुन्दरता र भोलेपन सबैको प्रतिनिधित्व गर्छ ।

वैराग्य
‘वैराग्य’ शब्दको अर्थ अरूको वस्तुप्रतिको अनाशक्ति हो । आधुनिक जमानामा यसलाई नकारात्मकरूपमा प्रस्तुत गर्ने गरेको पाइन्छ । अझ कहीँ कतै त घर व्यवहार छाड्नुलाई वैराग्य भन्ने गरेको पाइन्छ, जुन शतप्रतिशत गलत हो । शास्त्रका अनुसार वैराग्य अत्यन्त सकारात्मक शब्द हो । शिव वैराग्यको प्रतीक हुन् । प्रतिकूल परिस्थितिमा बसेर जसले अरूप्रति आशक्त नभई मानव कल्याण गर्छ, त्यो नै वैराग्य हो । यसर्थ, मनुष्यले जीवनमा धर्म, अर्थ, काम र मोक्षको मार्गमा हिँड्नुपर्छ ।

समय
शिव समय हुन्, जसको जन्म र मृत्यु हुँदैन । तसर्थ, जसले समय र संसार बुझ्छ उसले शिव बुझेको हुन्छ । जहाँ क्रम भंग, टुटफुट आउँछ त्यहाँ भोले हुँदैनन् । ‘भोले’ अविचलितताका प्रतीक हुन् । तसर्थ, भोलेका शिवलिंगहरू पत्थरका हुन्छन् । शिवभक्तहरू सधैँ आफ्नो भक्ति, प्रेम विश्वासमा अविचलित हुन्छन् । जो बिचौलिया हुन्छन् ती शिवभक्त हुन सक्दैनन् ।

यस्ता छन् शंकरका वस्त्र तथा अलङ्कारका अर्थ
शिव र शंकरमा अर्थ फरक छ । जब, सृष्टि निर्माण आवश्यक भयो, तब, शिवद्वारा ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर उत्पत्ति गरिए । ब्रह्माद्वारा सृष्टि, विष्णुद्वारा पालन र शंकर अर्थात् महेश्वरद्वारा संहार हुने भयो ।

जब मानिसको उत्पत्ति भयो, यिनले भगवानलाई चिन्नका लागि उनको महिमाको वर्णन गर्दै स्वरूप तथा आकारको निर्माण गरे, जसमा ब्रह्माको चार मुख, विष्णुको चार हात र शंकरको त्रिनेत्र स्वरूपको आकार निर्माण भयो । सबैका लागि प्रतीकको अर्थ जोड्दै वस्त्र अलंकार जडिए ।

जब मानिसको उत्पत्ति भयो, यिनले भगवानलाई चिन्नका लागि उनको महिमाको वर्णन गर्दै स्वरूप तथा आकारको निर्माण गरे, जसमा ब्रह्माको चार मुख, विष्णुको चार हात र शंकरको त्रिनेत्र स्वरूपको आकार निर्माण भयो । सबैका लागि प्रतीकको अर्थ जोड्दै वस्त्रालंकार जडिए । महेश्वरलाई ‘शिव’ भनेर चिनिन थालियो । तिनै शिवको वस्त्र तथा अलङ्कारहरूको अर्थ यस्ता छन् ।

जटा
शिवको कपाल जटा परेको छ । जटा अन्तरिक्षको प्रतीक मानिन्छ ।
चन्द्रमा
जटापछाडि रहेको चन्द्रमा मनको प्रतीक हो । शिवको मन चन्द्रमा झैँ सरल, निर्मल र उज्ज्वल छ । जसमा एकाग्र ध्यान गए मनुष्यको मन पनि तुरुन्तै शान्त बन्छ । अध्यात्ममा अगाडि बढेका साधकहरूको मस्तिष्क चन्द्रमाले दिनेजत्तिकै शीतल हुन्छ । कतिपय साधकहरूले आफूभित्रको छटपटाहट हटाउन चन्द्रमालाई त्राटक गर्ने (विधिवत् एकोहोरो हेर्ने) गर्छन् ।
त्रिनेत्र
शिवका तीन आँखा रहेका छन् । यही कारणले उनलाई त्रिलोचन पनि भनिन्छ । यी तीन आँखा सत्व, रज र तमका प्रतीक हुन् । भूत, वर्तमान र भविष्यका प्रतीक हुन् । जब शिवसाधकहरूको तेस्रो नेत्र खुल्छ उनीहरूले ब्रह्मज्ञान र संसारको दर्शन गर्न सक्छन् । अध्यात्मको विकास हुँदै जाँदा तेस्रो नेत्र पनि खुल्दै जान्छ । तेस्रो नेत्रले संसारमा दुई आँखाले देख्न नसकेका चिजहरू देख्न र अनुभव गर्न सक्छ । तेस्रो नेत्र विशाल ज्ञानको भण्डार हो ।
सर्पको हार
शंकरले सर्पको हार लगाउँछन् । यसको अर्थ हो हिंस्रक जीव उनको अधिनमा छन् । सर्प तमोगुणी जीव हो । यसलाई पर्यावरण सन्तुलनसँग पनि जोडिएको छ । आफ्नो ह्रिंसक स्वभावलाई सधैँ आफ्नै वशमा राख्नुपर्छ । तमोगुणलाई वशमा राख्नाले अध्यात्मको मार्गमा अगाडि बढ्न सजिलो हुन्छ ।

यो पनि
महाशिवरात्रिको आध्यात्मिक महत्त्व

त्रिशुल
शिवको हतियार त्रिशुल हो । सृष्टिसँगै सत्व, रज र तम गुण उत्पत्ति भए ती तिनै गुणलाई वशमा लिन महादेवले त्रिशुल धारण गरेका हुन् । त्रिशुलले भौतिक, दैविक र आध्यात्मिक तापलाई नष्ट गर्छ । मार्गमा आइपर्ने बाधाहरू हटाउँछ भन्ने विश्वास छ ।
डमरु
शिवको हातमा डमरु हुनुको पनि आफ्नै विशेषता छ । शिवले ताण्डव नृत्यमा बजाउने डमरुको नाद नै ब्रह्म रूप हो ।

मृदंग
शिवको कम्मरमा मृदंग हुनुको पनि आफ्नै विशेषता छ । संसारको शून्य ध्वनीमा मृदंगको नाद सुन्न सकिने साधकहरूको धारणा छ । शून्यावस्थामा रहेका साधकलाई अनुभव हुन्छ, त्यहाँ एक खालको ध्वनि उत्पन्न भइरहेको हुन्छ । सङ्गीत या आवाजको मूल त्यहीँबाट शुरु हुन्छ ।
मुण्डमाला
शिवले आफ्नो गलामा मुण्डमाला पनि धारण गरेका हुन्छन् । यसको अर्थ हो शिवले मृत्युलाई वशमा राखेका छन् । हरेक मान्छेले एउटा अवस्थामा पुगेपछि अथवा शिवको संसारमा पुगेपछि मृत्युलाई वशमा राख्न सक्छन् ।
बाघको छाला
शिव बाघको छाला कम्मरभन्दा मुनि लगाउँछन् । बाघलाई हिंसा र अहंकारको प्रतीक मानिन्छ । यसको अर्थ हो, शिवले हिंसा र अहंकारलाई दमन गरेका छन् । यसलाई पर्यावरण सन्तुलनसँग पनि जोडिएको छ ।
भष्म
शिव भष्मधारण गर्छन् । शिवलिङ्गको अभिषेक पनि भष्मबाटै गरिन्छ । भष्मको लेपले यो संसार नश्वर छ भनेर बताउँछ । हरेक प्राणी र संसारको मृत्यु हुन्छ । छिनछिनमा फेरिइरहेको हुन्छ । संसार अनित्य या नश्वर छ भन्ने कुरा यसबाट थाहा हुन्छ ।
साँढे (नन्दि)
साँढे सधैँ शिवकै साथमा रहन्छ । साँढे शिवको द्वारपाल पनि हो । उनी यसरी चारवटा खुट्टा भएको जनावरमाथि सवारी गर्नुको कारण हो कर्म, धर्म, अर्थ, र मोक्ष उनको कृपाबाट मात्रै मिल्छ । त्यसैले शिव प्राप्त गर्न यी चार कुरा पार गर्नुपर्छ ।
बेलपत्र
बेलपत्र स्वर्ग, मृत्यु र पाताल लोकका प्रतीक हो । बेलपत्रले शिवका त्रिनेत्र जनाउँदछ । यसले पृथ्वीको हरियालीको संकेत पनि गरेको छ ।
रुद्राक्ष
रुद्राक्ष दुईवटा शब्द मिलेर बनेको हुन्छ, रुद्र र अक्ष । जसको शाब्दिक अर्थ रुद्रको अक्ष अर्थात् भगवान् शिवको आँखाबाट उत्पत्ति हुने आँशु हो ।

अध्यात्मसँग जोडेर हेरिने रुद्राक्षलाई भौतिक संसारमा हुने दुःख हटाउने र सकारात्मक ऊर्जा दिने फल मानिन्छ । रुद्राक्षको मालाले व्यक्तिको शारीरिक तथा मानसिक शक्ति बलियो हुनुका साथै घरपरिवारमा सुख शान्तिसमेत आउने विश्वास छ ।

ताण्डव
शिवको ताण्डव ऊर्जाको प्रतीक हो । ताण्डवबाटै अभिनय र नृत्यकलाको जन्म भयो । यसबाटै जोश र जाँगरको उत्पत्ति भएको हो ।

शिवलिङ्ग
‘लिङ्ग’ शब्दको संस्कृत अर्थ ‘चिह्न’ हो । यही अर्थमा शिवलिङ्गको प्रयोग हुन्छ । परमपुरुष तथा प्रकृति (योनी) को चिह्न नै शिवलिङ्ग हो ।शिवलिङ्गमा पूजा गर्नु प्रकृति र पुरूष दुवैको पूजा गर्नु हो ।
तपस्या
शिव र शङ्कर एकैजस्तो लागे पनि फरक हुन् । दुवैका प्रतिमा फरक–फरक आकृतिका हुने गर्छन् । शङ्करको प्रतिमामा उनी सधैँ तपस्वीको रूपमा देखिन्छन् । कतिपय ठाउँमा त उनले शिवलिङ्गको तपस्या गरिरहेका देखिन्छन् ।
अर्धनारीश्वर
संसार चल्नका लागि नारी र पुरुषको आवश्यकता पर्छ । दुईको आपसमा सधैँदेखि सम्बन्ध छ । नारी प्रकृति अर्थात् शक्ति हुन् भने नर पुरुष । प्रकृतिविना पुरुष बेकार हुन्छ र पुरुषविना प्रकृति बेकार हुन्छ । अर्धनारीश्वर यही परस्पर सम्बन्धको प्रतीक हो ।
नीलकण्ठ
अमृतको इच्छाले देवता र दानवहरूले समुद्रमन्थन गर्दा समुद्रबाट ‘कालकुट’ विष निस्कियो । त्यो विष अत्यन्तै कडा हुँदा फैलिएर संसार जल्न थाल्यो । संसारमा हाहाकार मच्चियो देवतालगायत प्राणीहरूको पीडालाई मुक्त गर्न शिवले त्यो विष पिइदिए । जब उनले कण्ठभन्दा तल नझारी राखे । तब विषको प्रभावले शिवको कण्ठ नीलो बन्यो । त्यसैबेलादेखि उनी नीलकण्ठका नामले प्रसिद्ध भए ।

महामृत्युञ्जय मन्त्र
शिवलाई मानेर आध्यात्मिक यात्रा गर्ने साधकहरूलाई मृत्युको भय रहँदैन । रोग र शोकको चिन्ता हुँदैन । यसको कारण हो मन्त्रमा रहेको शिवतत्त्वले मनलाई सामर्थ्यवान् बनाउँछ । यस मन्त्रको जपबाट भगवान् शिवको कृपा मिल्छ ।

शिवलाई मानेर आध्यात्मिक यात्रा गर्ने साधकहरूलाई मृत्युको भय रहँदैन । रोग र शोकको चिन्ता हुँदैन । यसको कारण हो मन्त्रमा रहेको शिवतत्त्वले मनलाई सामर्थ्यवान् बनाउँछ । यस मन्त्रको जपबाट भगवान् शिवको कृपा मिल्छ ।

‘ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवद्र्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धना, मृत्योर्मुक्षीय मामृतात् ।।’
अर्थात् – ‘हे शिव तपाईं जसले त्रिनेत्रका माध्यमबाट हरेक श्वासमा जीवन शक्तिको सञ्चार गरी पूरै जगतको पालनपोषण गर्नुहुन्छ । हाम्रो प्रार्थना छ– ‘ मोक्ष प्राप्तिका लागि मृत्युको बन्धनबाट मुक्त गरिदिनुहोस् ।’

यो पनि…
पशुपतिमा यस्तो छ तयारी (भिडियो पनि)
महाशिवरात्रिको आध्यात्मिक महत्त्व