‘पृथ्वीबाहेक अन्यत्र जीवन छ कि छैन भन्ने प्रश्नको जवाफ जेम्स वेबले खोज्नेछ’ (भिडियो पनि)

डा. नोरा लुट्जन्डर्फ युरोपियन स्पेस एजेन्सी (इसा) का खगोलविद् हुन् । उनी सन् २०१५ देखि अमेरिकाको बाल्टिमोरस्थित स्पेस टेलिस्कोप साइन्स इन्स्टिच्युटमा जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपका निम्ति एक उपकरण वैज्ञानिकका रूपमा कार्यरत छिन् ।

जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप मानव इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो स्पेस टेलिस्कोप हो जुन गत डिसेम्बर २५ क्रिसमसका दिन, साउथ अमेरिकाको फ्रेन्च गिनियाबाट एरियान–५ रकेटमार्फत् अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गरिएको थियो ।

१० अर्ब अमेरिकी डलर खर्च गरेर अमेरिकाको नेसनल एरोनटिक्स एन्ड स्पेस एडमिनिस्ट्रेसन (नासा) ले इसा र क्यानेडियन स्पेस एजेन्सीसँगको सहकार्यमा यो अन्तरिक्ष वेधशाला निर्माण गरेको हो ।

यतिबेलासम्म जेम्स वेबका सनशिल्ड, १८ ओटा प्राइमरी ऐनाहरू, एउटा सेकन्डरी ऐनालगायत सम्पूर्ण प्रमुख अंगप्रत्यंगहरू निर्धारित स्थानमा स्थापित भइसकेका छन् ।

झट्ट हेर्दा नै मन लोभ्याउने जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप विज्ञान प्रविधिका हिसाबले जटिल, बहुआयामिक र अत्यन्तै शक्तिशाली टेलिस्कोप हो भनिन्छ । ३६ किलोमिटर टाढा रहेको एउटा ५ पैसाको सिक्कालाई पनि मज्जाले स्पष्ट देख्ने क्षमता छ भनिन्छ । विश्वका १४ ओटा देशका ३०६ भन्दा बढी विज्ञान संस्थानहरू तथा हजारौं वैज्ञानिक, इन्जिनियर, प्राविधिकहरूको सहकार्यमा बनेको यस टेलिस्कोपको सफल प्रक्षेपण भइसक्यो ।

विज्ञान, कला र व्यवस्थापनको अनुपम सिर्जना जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप यतिखेर पृथ्वीबाट लगभग १३ लाख किलोमिटर टाढा यात्रारत छ र अब केही दिनमै आफ्नो गन्तव्यस्थल लगभग १५ लाख किलोमिटर टाढा एल–२ मा पुग्नेछ । यहीँबाट यस टेलिस्कोपले अन्तरिक्ष अवलोकन, अन्वेषण र अध्ययन गर्नेछ । सारा विश्व विज्ञानप्रेमी र वैज्ञानिक जगतले एक महान् उत्सवका रूपमा यस क्षणलाई मनाइरहँदा मेरोलाइफस्टाइलकी युरोप संयोजक रोजिता बुद्धाचार्यले डा. नोरा लुट्जन्डर्फसँग गरेको कुराकानीको अंश ।

जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप निर्माणमा कहिलेदेखि आबद्ध रहनुभयो ? किन यही टेलिस्कोपलाई आफ्नो कार्यक्षेत्र बनाउनुभयो ?

म यहाँ (अमेरिका) आएदेखि सन् २०१५ देखि यस टेलिस्कोप निर्माणमा संलग्न छु । शुरुवाती दिनदेखि नै काम गर्न एकदमै रमाइलो भइरहेको छ । यो टेलिस्कोपले थुप्रै प्रकारका ब्ल्याकहोलहरूको अवलोकन गर्नेछ । म आफैँ ब्ल्याकहोलको ठूलो फ्यान हुँ, मेरो अध्ययनको विषय पनि यही हो । यही कारणले यस टेलिस्कोपसँग आबद्ध भएँ ।

यस टेलिस्कोपमा मुख्यतः चारओटा उपकरणहरू रहेका छन् । तपाईंचाहिंँ तीमध्येको नियर इन्फ्रारेड स्पेक्ट्रोग्राफ (निरस्पेक) उपकरण वैज्ञानिक हुनुहुन्छ । यो ‘निरस्पेक’ कस्तो खाले उपकरण हो ? यसले के काम गर्छ ? अनि यो उपकरण निर्माणमा तपाईंको जिम्मेवारी के हो ?

यो, हाम्रो आँखाले देख्न नसक्ने ०.६ देखि ५ माइक्रोनका प्रकाशतरङ्गको अवलोकन गर्ने उपकरण हो । आजभन्दा १३ अर्ब ८० करोड वर्ष पहिले यस विश्व ब्रह्माण्डको उत्पत्ति र विस्तार भएको वैज्ञानिकहरू मान्छन् । यस टेलिस्कोपको एउटा प्रमुख उद्देश्य प्राचीन ब्रह्माण्डमा बनेका पहिलो तारा र पहिलो ग्यालेक्सीको अवलोकन गर्नु हो । निरस्पेकले यही उद्देश्य परिपूर्ति गर्न मद्दत गर्नेछ ।

म आफैं एक खगोलविद् र यस उपकरणलाई सबैभन्दा नजिकबाट चिनेको विशेषज्ञ भएकाले छोटकरीमा भन्दा निरस्पेक उपकरण र खगोलविद्हरूलाई जोड्ने काम मेरो हो ।

एक उपकरण वैज्ञानिकका हैसियतले मेरो जिम्मेवारी भनेको वैज्ञानिक खोज अनुसन्धानका लागि उक्त उपकरणको भरपुर उपयोग गर्न मिल्ने वातावरण तयार पार्नु हो । टेलिस्कोपलाई अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गर्नुपूर्व पृथ्वीस्थित परीक्षण केन्द्रमा थुप्रैपटक विभिन्न चरणमा विभिन्न परीक्षणहरू गरिन्छ । पहिले उपकरण मात्रै र पछि पूरै टेलिस्कोपलाई एउटा विशाल फ्रिज, क्रायो–भ्याकुम चेम्बरमा राखिन्छ र हामीले अन्तरिक्षमा जस्तै दुरुस्त वातावरण सिमुलेट गर्छौं । जब टेलिस्कोप अन्तरिक्षमा पुग्छ र अवलोकन तथा प्रकाश संकलनका लागि तयार हुन्छ, हाम्रो काम भनेको उपकरणलाई आवश्यकताअनुसार क्यालिब्रेट गर्नु र यसको अवस्था ठिक छ भनी निक्र्याेल गर्नु हो ।

यति भएपछि अब मेरो जिम्मेवारी यस उपकरणको युजर सपोर्टका रूपमा काम गर्ने हुन्छ अर्थात् सम्बन्धित वैज्ञानिकहरूलाई यस उपकरणको प्रयोग र प्रभावकारिताका बारे जानकारी दिनु, आवश्यक सल्लाह सुझाव दिनु र वैज्ञानिक अन्वेषणार्थ यसको अधिकतम लाभ लिन मद्दत गर्नु हो । जस्तो कि निर्धारित ताराहरूको अवलोकन गर्न उपयुक्त फिल्टरसम्बन्धी जानकारी दिनु । म आफैं एक खगोलविद् र यस उपकरणलाई सबैभन्दा नजिकबाट चिनेको विशेषज्ञ भएकाले छोटकरीमा भन्दा निरस्पेक उपकरण र खगोलविद्हरूलाई जोड्ने काम मेरो हो ।

अब, वैज्ञानिकहरू कस्तो खाले नवीन अध्ययनको अपेक्षा गरिरहेका छन् ? आमनागरिकलाई उत्साहित बनाउने के–कस्ता अध्ययन होलान् ?

यस टेलिस्कोपको प्रयोग गरी वैज्ञानिक समुदाय विशेषतः चार ओटा क्षेत्रमा अध्ययन गर्न चाहन्छन् । हामी प्राचीन ब्रह्माण्डको अवलोकन गर्न चाहन्छौं, यो पहिलो अध्ययन क्षेत्र हो । किनकि, यस टेलिस्कोपले नियर इन्फ्रारेड प्रकाशतरङ्गमा अवलोकन गर्ने हुँदा हबल स्पेस टेलिस्कोपको तुलनामा हामीले धेरै अघिका ब्रह्माण्डको अवस्था अवलोकन गर्न सक्छौं । सबैभन्दा पहिले बनेका तारा र ग्यालेक्सीहरूको अवलोकन गर्न सक्छौं । जुन एकदमै रोचक र उत्साहजनक छ ।

दोस्रो क्षेत्र, ग्यालेक्सी तथा ब्ल्याकहोलको उत्पत्ति र विकास । हामीलाई थाहा छ, पहिले–पहिले ग्यालेक्सीहरू अस्पष्ट आकृतिका ताराहरूको झुप्पाजस्ता मात्र थिए तर, अहिले ती चक्राकार भुजायुक्त तथा अण्डाकार आकृतिका छन् । हामी, पहिले अस्पष्ट आकृतिका कसरी अहिले निश्चित आकृतिका भए र यस प्रक्रियामा ब्ल्याकहोलको भूमिका कस्तो रह्यो भन्ने बुझ्न चाहन्छौँ ।

यस टेलिस्कोपले ती ग्यास र धुलिकणको बादलभित्र ताराहरूको जन्म भइरहेको दृश्य अवलोकन गर्न सक्छ ।

तेस्रो क्षेत्र तारा र ग्रहसम्बन्धी हो । ग्यास र धुलिकणको बादलभित्र ताराहरूको जन्म कसरी भयो अनि ताराहरूको जन्मसँगै ग्रह तथा ग्रहीय प्रणालीको विकास कसरी भयो भन्ने हामीले अध्ययन गर्नेछौं । किनभने यस टेलिस्कोपले ती ग्यास र धुलिकणको बादलभित्र ताराहरूको जन्म भइरहेको दृश्य अवलोकन गर्न सक्छ ।

चौथो र हामी सबैको उत्सुकताको विषय एक्जोप्लानेट्स हो । पृथ्वीजस्ता अन्यत्र ग्रहहरू कस्ता खाले छन् ? तिनको वायुमण्डलीय संरचना कस्तो छ र त्यहाँ जीवन सम्भव छ कि छैन भनी जेम्स वेबले अध्ययन गर्नेछ ।

र यही विषय नै आमनागरिकको चासोको विषय पनि हो । पृथ्वीबाहेक अन्यत्र पनि जीवन छ भन्ने प्रश्न सबैको मनमस्तिष्क छ । हो, सायद वेबले यसको उत्तर भेट्टाउने छ ।

अद्भूत खोजको आशा गरिरहेको छु जेम्स वेबबाट । सायद यसले अन्यत्र पनि जीवन भेट्ला, सायद बिल्कुलै फरक खोज हामी सामु ल्याउला ।

तपाईं आफैँलाई चाहिँ यस टेलिस्कोपको के कुराले सबैभन्दा बढी उत्साहित बनाउँछ ?

यस टेलिस्कोपले मलाई सबैभन्दा बढी उत्साहित पार्ने विषयचाहिँ अज्ञात कुरा नै हो, जुन अहिलेसम्म यस टेलिस्कोपले पत्ता लगाउन सक्ला भनेर हामीले कल्पना सम्म पनि गरेका छैनौँ । हबलमा जस्तै । हबल स्पेस टेलिस्कोप अन्तरिक्षमा पठाउँदा केही निश्चित कार्य मात्र अपेक्षा गरिएको थियो, तर यसले कसैले नसोचेका विषय माथि प्रकाश गर्यो । म यस्तै अज्ञात अद्भूत खोजको आशा गरिरहेको छु जेम्स वेबबाट । सायद यसले अन्यत्र पनि जीवन भेट्ला, सायद बिल्कुलै फरक खोज हामी सामु ल्याउला ।

विगत लामो समयदेखि यस टेलिस्कोपमा कार्यरत रहनुभयो । के सिक्नुभयो ?

स्पेस मिसनहरू साह्रै गाह्रा हुन्छन् । म पृथ्वीस्थित वेधशालाहरूमा काम गर्ने गर्थें, जस्तो कि चिलेस्थित ‘द भेरी लार्ज टेलिस्कोप’ । प्राविधिक हिसाबले ती चमत्कार हुन् र निकै विशालकाय हुन्छन् । तर, जब यस्तै चमत्कारिक र भीमकाय टेलिस्कोप अन्तरिक्षमा पठाउनका लागि बनाउने भन्नेबित्तिकै पूरै कहानी नै भिन्न भइसक्यो । तपाईंले अझै थुप्रै विषयमा दिमाग लगाउनुपर्ने हुन्छ, अन्तरिक्ष, पिण्ड र तौल, निर्माण सामग्री, तापक्रम थुप्रै थुप्रै । स्पेस टेलिस्कोपको हकमा जटिलताका थुप्रै तहहरू हुन्छन् । अनि पहिलो प्रयासमा नै सबै ठीक सही हुनुपर्ने हुन्छ । अब यो मिलेन, अन्तरिक्षमा जान्छु र ठीक पारिहाल्छु भन्ने हुँदैन । यही कारणले पनि वेबको प्रक्षेपण हुन धेरै समय लागेको हो । किनभने हामीलाई शतप्रतिशत निश्चित हुनु थियो कि यसले शतप्रतिशत काम गर्छ भनेर, देयर इज नो गोइङ ब्याक ।

सिंगो टेलिस्कोपलाई अत्यन्तै ठूलो फ्रिजमा हालेर अन्तरिक्षमा जस्तै वातावरण सिमुलेट गर्नुपथ्र्याे । अनि हामी २४ घण्टै आफ्नो उपकरण माथि निगरानी राख्थ्यौं ।

फरक भाषा, फरक रहनसहन तथा फरक पृष्ठभूमिका विश्वभरका ठूलो वैज्ञानिक समूहमा रहेर काम गर्नुभयो । केही अविष्मरणीय पल छन् कि ?

यस टेलिस्कोपको समूहमा काम गर्न मलाई सधैँ नै रमाइलो लाग्यो अनि हामीसँग थुप्रै सम्झनाहरू छन् । हामीले क्रायो–भ्याकुम टेस्ट गर्नुपथ्र्यो । सिंगो टेलिस्कोपलाई अत्यन्तै ठूलो फ्रिजमा हालेर अन्तरिक्षमा जस्तै वातावरण सिमुलेट गर्नुपथ्र्याे । अनि हामी २४ घण्टै आफ्नो उपकरण माथि निगरानी राख्थ्यौं । यो नासाको गोडार्ड स्पेस फ्लाइट सेन्टर र जन्सन स्पेस सेन्टरमा भएको थियो । टेस्टका बेला जहिले केही न केही रोचक घटना भइरहन्थे जस्तो कि गोडार्ड हुँदा ठूलो हिमपात भएको थियो भने जन्सनमा त खतरनाक सामुद्रिक आँधिकै सामना गर्नुपरेको थियो । र अरु थुप्रै पलहरू छन् आफ्नो समूहसँग । हाम्रो समूह एकदमै राम्रो छ र हामी एक–अर्कासँग काम गर्न मनपराउँछौँ ।

म जस्तै वैज्ञानिक बन्ने हो भने सबैभन्दा उत्तम उपाय तपाईं आफ्नो सपनाको पछि लाग्नुस् । जुन काममा आफू राम्रो हुनुहुन्छ, त्यो गर्नुस् अनि आफैँ सफल हुनुहुनेछ ।

मजस्ता थुप्रै युवा जमात छन् जो विज्ञान भनेपछि भुतुक्कै हुन्छन्, तपाईंबाट उत्प्रेरित छन् र तपाईंजस्तै वैज्ञानिक बन्न चाहन्छन् । केही सफलताको मन्त्र वा फर्मुला साट्न चाहनुहुन्छ ?

म जस्तै वैज्ञानिक बन्ने हो भने सबैभन्दा उत्तम उपाय तपाईं आफ्नो सपनाको पछि लाग्नुस् । जुन काममा आफू राम्रो हुनुहुन्छ, त्यो गर्नुस् अनि आफैँ सफल हुनुहुनेछ । तर, यदि तपाईंलाई जे मनपर्छ त्यो गर्न चाहनुहुन्छ भने तपाईंलाई साथ दिने राम्रो सहयोगीहरू जम्मा गर्नुहोस् । यो एकदमै महत्वपूर्ण कुरा हो । तपाईंलाई राम्रो बाटो देखाउने व्यक्ति खोज्नुहोस्, सोध्न नडराउनुहोस् । यस दौरान केही नराम्रा अनुभव रहे भने नआत्तिनुस्, तपाईंलाई मात्र होइन, सबैलाई हुने कुरा हो यो । जे मनपर्छ, त्यही काम गर्नुहोस् ।

नोट : यति पढिरहँदा तपाईंलाई जेम्स के हो, कत्रो छ, कहाँ छ आदि इत्यादि कुरा अझै खोतल्न अवश्य मन भयो होला । यसका निम्ति तपाईं नासाको वेबसाइटमा गएर ह्वेयर इज जेम्स वेब भनेर खोज्न सक्नुहुन्छ ।
https://webb.nasa.gov/content/webbLaunch/whereIsWebb.html

भिडियो :

यो पनि…
च्छो रोल्पासम्मको त्यो रोमाञ्चक यात्रा (भिडियो कथा)
सानुभाई बुद्धाचार्य : हाम्रो बा !