शिक्षाविद् डा. विद्यानाथ भन्छन् – ‘आर्थिक अभावले साइन्स पढ्न पाइनँ’

सिन्धुलीको दुम्जास्थित कुशेश्वर माध्यमिक विद्यापिठबाट २०२४ सालमा एसएलसी दिएँ । त्यतिबेला एसएलसी दिनु भनेको चानचुने कुरा थिएन । त्यो बेला पास र फेलको कुरा हुन्थ्यो । तर, म एसएलसी उत्तिर्ण हुन्छु भन्ने ढुक्क थिएँ । त्यसैले परीक्षा दिने बित्तिकै आफैं पढेको स्कुलमै अध्यापन सुरु गरेँ ।

हाम्रो पालामा अहिलेको जस्तो सूचना प्रविधिको विकास भएको थिएन । त्यसैले एसएलसीको नतिजा कहिले भयो भन्ने थाहा पाउनै मुस्किल हुन्थ्यो । अर्को कुरा नतिजा थाहा पाउने एकमात्र माध्यम पत्रपत्रिका थियो । त्यसैले नतिजा हेर्नै हप्ता दिन कुर्नुपथ्र्यो । मेरो चाहिँ विद्यालयका प्रधानाध्यापकले नतिजा हेरिदिनुभएछ । उहाँले दोस्रो श्रेणीमा एसएलसी उत्तिर्ण भएको खबर दिँदा मेरो भुइँमा खुट्टै थिएन । साथै, गाउँभरी मैले एसएलसी पास गरेको कुराले चर्चा पायो ।

कलेज पढ्दा अलि लजालु थिएँ । ‘लाजको पुरी’ नै भन्छु । के गर्ने, कसो गर्ने मनमा एकदम दुबिधा हुन्थ्यो । गाउँबाट आएको र आर्थिक स्थिति कमजोर भएर पनि होला, मलाई यहाँका मान्छेहरुसँग घुलमिल हुन अप्ठ्यारो महसुस हुन्थ्यो । कलेजमा कमिज, सुरुवाल र कपडाको जुत्ता लगाएर जान्थें ।

एसएलसीको नतिजा आउने बेलासम्म स्कुलमा पढाएको पैसाले एसएलसी दिँदा लागेको ऋण तिरें । बाँकी रहेको ८० रुपैयाँ लिएर क्याम्पस पढ्न काठमाडौं आएँ । त्यतिबेला सिन्धुलीबाट १२ घण्टा पैदल हिँडेर काठमाडौँ आएको थिएँ । त्यो समयमा ८० रुपैयाँ अहिलेको लगभग तीन चार हजार रुपैयाँ जस्तो थियो । पढ्न मन त विज्ञान विषयमा थियो । तर, आर्थिक समस्याका कारणले त्यो विषय पढ्न सकिन । केही दिन त कहाँ र के विषय पढ्ने भन्ने छटपटी भयो । सँस्कृत विषय निःशुल्क पढ्न पाइन्छ भन्ने समयमै थाहा नहुँदा छुट्यो ।

शिक्षाशास्त्र पढ्नका लागि गाउँकै विनोदचन्द्र कोइरालाले मलाई सहयोग गर्नुभयो । त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत, शिक्षाशास्त्र अध्ययन संस्थान अर्थात शिक्षा संकाय, किर्तिपुरमा आईएड (प्लसटु) मा भर्ना भएँ । आईएड र बिएड दुई÷दुई वर्षको कोर्स थियो । यी तहको अध्ययन किर्तिपुरबाट नै गरें । मेरो कलेज दिउँसोको थियो । गाउँको नातेदार डिल्लीबजारमा बस्नुहुन्थ्यो । उहाँको बहिनीहरुलाई पढाए बापत बस्न र खानाको सुविधा थियो ।

कलेज पढ्दा अलि लजालु थिएँ । ‘लाजको पुरी’ नै भन्छु । के गर्ने, कसो गर्ने मनमा एकदम दुबिधा हुन्थ्यो । गाउँबाट आएको र आर्थिक स्थिति कमजोर भएर पनि होला, मलाई यहाँका मान्छेहरुसँग घुलमिल हुन अप्ठ्यारो महसुस हुन्थ्यो । कलेजमा कमिज, सुरुवाल र कपडाको जुत्ता लगाएर जान्थें । साथीहरु खाजा खान्थे तर, कलेजमा मेरो खाजा खाने स्थिती थिएन । जसले कता–कता मन दुख्थ्यो । तर, साथीहरु एकदम मिल्ने र रमाइला थिए । डा.मन वाग्ले, डा.बासुदेव काफ्ले लगायतका साथीहरुले निकै सहयोग गर्नुभयो ।

कलेजमा मेरो ध्यान पढाईमै केन्द्रीत हुन्थ्यो । तर, कोही–कोही साथीहरु माया प्रेममा पनि पर्थे । त्यसैले शिक्षाको क्याम्पसलाई ‘लभ क्याम्पस’ भन्थे । माया प्रेम गर्न क्याम्पस जानेहरु त्यतिबेला पनि थिए । मलाई चाहिँ कुनै केटीसँग लभ गर्न आफूसँग पैसा हुनुपर्छ भन्ने लाग्थ्यो । किनकी लभ गरेपछि केटीले घुम्न खोज्ने, खाना खोज्ने होला भन्ने सोच्थें । र, त्यो मेरो हैसियत मसँग थिएन जसकारणले लभ गर्ने चाहनै भएन ।

क्याम्पसमा किताब किन्न नसकेर पुस्तकालयमै गएर नोट बनाएर पढ्थें । ‘यस्ता नोट पढेर पास भइन्छ ?’ भनेर मेरी श्रीमतीले प्रश्न गर्थिन् । नभन्दै राम्रो अंक ल्याएर २०२७ सालमा आईएड र २०२९ मा बिएड पास गरें । एमएड पढ्दा पहिलो वर्ष पढ्दै गर्दा घरायासी समस्याका कारण म गाउँ फर्कनुपर्यो । त्यसपछि आफैंले पढेको विद्यालयमा प्रधानाध्यापक भएर काम गरें । तीन वर्षपछि २०३६ सालमा मात्रै उत्कृष्ट श्रेणीमा त्रिविबाट नै एमएड गरें ।

आइएड पढ्दा धेरैजसो पढाईमै केन्द्रीत भएँ । तर, बिएड पढ्दा राजनीतिमा पनि सक्रिय हुन थालेँ । साथीहरुसँग केही बिषयमा बहस हुन्थ्यो । आइएडमा कम्युनिष्टका साहित्यहरु पढेकाले राजनीतिसम्बन्धी धेरै जानकार थिएँ । तर म नन्कम्युनिष्ट भएँ । ननकम्युनिष्ट विचार लिएर राजनितिमा लागें । पछि–पछि राजनीति गर्न पनि पैसा नभए नसकिदो रहेछ भन्ने सिकाई भयो ।

क्याम्पसमा किताब किन्न नसकेर पुस्तकालयमै गएर नोट बनाएर पढ्थें । ‘यस्ता नोट पढेर पास भइन्छ ?’ भनेर मेरी श्रीमतीले प्रश्न गर्थिन् । नभन्दै राम्रो अंक ल्याएर २०२७ सालमा आईएड र २०२९ मा बिएड पास गरें । एमएड पढ्दा पहिलो वर्ष पढ्दै गर्दा घरायासी समस्याका कारण म गाउँ फर्कनुपर्यो । त्यसपछि आफैंले पढेको विद्यालयमा प्रधानाध्यापक भएर काम गरें । तीन वर्षपछि २०३६ सालमा मात्रै उत्कृष्ट श्रेणीमा त्रिविबाट नै एमएड गरें ।

यो कोर्स पनि दुई वर्षको नै थियो । एक वर्ष सैद्धान्तिक पढाई र एक वर्ष राष्ट्रिय विकास सेवा थियो । सेवाका लागि मनाङको टोचेमा एक वर्ष बसें । त्यहाँबाट अध्ययनकै लागि कृषि, निर्माण, स्कुलमा शिक्षण लगायतका कामहरु गरें । मनाङमा गुरुङ सांस्कृति सिक्ने मौका पनि पाएँ । गुरुङ जातिमा ‘केटी छेक्ने’ चलन रहेछ । हामीसँगैका साथीले ४ कक्षामा पढ्ने नानीलाई सर्ट खोलेर छेक्नु भयो र ती नानी रुन थलिन । पछि किन रोएको भनेर बुझ्दै जाँदा केटाले छेकेको केटीले जहाँ भन्यो त्यही जानु पर्ने र मन मिले शारीरिक सम्बन्ध पनि हुने रहेछ भन्ने थाहा पाइयो । त्यो पनि मेरो लागि एकदम नयाँ र अनौठौ सिकाई भयो । एमएडपछि डेढ वर्ष बुटवल बहुमुखी क्याम्पसमा पढाएँ ।

यो सँगै युनिर्भसिटी अफ अल्बर्टा क्यानडाबाट पिएचडी गरें । ‘इन्टरनेसनल इन्टर कल्चरल एजुकेसन’ क्षेत्र भित्रको ‘दलित एजुकेसन’ को बारेमा गोरखास्थित बुंगकोटमा अनुसन्धान गरें । यहीक्रममा २०५२ सालमा पीएचडी सिध्याएको थिएँ ।